ميرزا غلامحسين خان بن مهديخان بن عليخان بن ابراهیم خان انور بن وکیل الرعایا کریم خان زند  متولد بیست و پنجم محرم 1279ق و متوفی حدود 1348ق و ملقب به افضل الملک و متخلص به المعی می باشد، وی مستوفی دیوان أعلا و از نوادگان کريم خان زند می باشد. پدرش بعد از تعدی حسین خان نظام الدوله به تهران آمده و در آنجا ساکن شد و با دختر سید محسن کاشانی ازدواج نمود،از جمله فرزندان وی غلامحسین بود که بعد از تحصیل علوم مختلفه در بدو جوانی از مترجمین دارالترجمه گردید، وی روزنامه های عربی که از استانبول و مصر برای ناصرالدین شاه فرستاده می شد را ترجمه می کرد و بصورت کتابچه به حضور شاه می برد، در همین ایام بود که در دربار و در وزارت انطباعات به خدمت اعتماد السلطنه درآمده و نسبت به ضبط تاریخ شهرها اقدام نمود.

در سال 1307ق به خراسان رفته و به سمت ندیمی رکن الدوله درآمده و به ندیم باشی مخاطب و ملقت می گردد. چندی حکومت رادکان و چناران و پنج طایفه ی اکراد نزدیک قوچان و سه طایفه رشوانلو و بروانلو و تحویلداری جنس دیوانی خراسان و چندی حکومت خاف و تربت حیدریه و پیشکاری و مالیات سبزوار و تصفیه مالیات قوچان و چند سالی ریاست دارالانشاء دفتر خراسان به عهده ی وی بود و چندی هم پیشکار مالیات قم و ساوه و زرند بوده است .

پس از قتل ناصرالدین شاه در سال 1313قمری و تثبیت امین السلطان در صدر اعظمی نگارنده به دلیل روابط حسنه ای که با امین السلطان داشت به دربار مظفری راه پیدا کرد .

در سال 1314ق به امر مظفرالدین شاه مقرر گردید که هر ساله تاریخ دولتی و وقایع سلطنتی و تغییر و تعیین وزرا و حکام را به راستی و درستی بنگارد و هر ساله در یک مجلد به مظفر الدین شاه تقدیم نماید . وی هرساله مجلدی نوشته و یک جلد به شاه و مجلد دیگر به میرزا علی اصغرخان امین السلطان می داد .

این روش همچنان ادامه داشت تا زمانی که میرزا علی اصغر خان امین السلطان به سال 1319ق به دستور شاه از صدارت کناره گرفت و شاهزاده عبدالمجید میرزا عین الدوله نوه فتحعلی شاه به صدارت برگزیده شد ، وی سیصد و چهل تومان از حقوق دیوانی افضل الملک را کم کرد و افضل الملک نیز تاریخ نگاری را کنار گذاشت.

با صدور فرمان مشروطیت و عزل عین الدوله ، میرزا نصر الله خان نائینی به صدارت منصوب و بعد از فوت شاه در ابتدای حکومت محمد علی شاه همچنان باقی بود در همین زمان بود که افضل الملک عریضه ای به محمد علی شاه نوشته از بی حرمتی شاهزاده عین الدوله شکایت کرد و شاه نیز امر به برقراری حقوق مقطوعه ی وی نمود و وی به خراسان نزد رکن الدوله ثانی رفته و به سمت ریاست دفتر و منشی باشی گری خراسان درآمد و یک سال بعد که رکن الدوله به ایالت کرمان منصوب گردید با وی به کرمان رفت .

بار دوم که رکن الدوله ثانی علی قلی میرزا به ایالت خراسان و سیستان منصوب شد وی نیز به ریاست دارالانشاء ایالتی انتخاب شد و به ارض اقدس رفته و به صدور احکام و ارقام و تحریرات دولتی و ایالتی می پرداخت .

بعد از فتح تهران و سقوط حکومت محمد علی شاه و پایان استبداد صغیر در دوران وزارت علاء السلطنه و وزرات داخله عین الدوله در سال 1331ق به معاونت حکومت مازندران انتخاب شد .

بعد از یکسال به تهران احضار شد ، اما دیگر به خدمت دیوانی نپرداخت  و اغلب به مطالعه کتب سیر و تاریخ و دواوین شعرای باستان از عرب و عجم اشتغال داشت. وی در بیست و سوم محرم 1348 قمری در تهران از دنیا رفت.

تـألـيفـات

1. أفضل التفاسير = ملخص مجمع البيان

این کتاب گزیده ای است از کتاب مجمع البیان طبرسی که به نام احمدشاه قاجار نگاشته شده است، نسخه ای از این کتاب به شماره 661 در کتابخانه ملک به خط مؤلف آن کتابت شده به سال 1330ق موجود می باشد.[i]

2. أفضل التواريخ

این کتاب که به دستور میرزا علی اصغرخان امین السلطان نگاشته شده است تألیفی در شرح وقایع سلطنت مظفرالدین شاه قاجار از سنه ی 1313ق الی 1317ق می باشد ،

نسخه ها:

·          تهران: مجلس، ش 216، [2/122]

·          تهران: ملک، ش 4138، نستعلیق ، سده 14، 139گ [2/32]

·          تهران: ملک، ش 4369 ، نستعلیق، 1317ق، 196گ [2/32]

·          تهران: حسین ثقفی، [ فیلمها:15][ii]

·          تهران: مجلس، ش678، نستعلیق، 1314ق، 192گ [ 2/429]

این کتاب در سال 1361ش به تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان توسط انتشارات تاریخ ایران در 471+24ص منتشر شده است .

3. تاريخ صدور قاجاريه

این کتاب از قران السعاده ی مؤلف جدا نیست و باید این دو مایه ی صدر التواریخ وی باشند که بنام محمد حسن اعتماد السلطنة چاپ شده است، نسخه ای از این کتاب به شماره 2/8499 در کتابخانه مجلس موجود می باشد.[iii]

4. تاریخ و جغرافیای قم

این کتاب در سال 1394ق در 271ص به اهتمام انتشارات وحید منتشر شده است .

5. تاريخ مشاهد و قبور واقعه در بلده قم

این کتاب در 72 ص در تهران به چاپ رسیده است..

6. ترجمه أعلام الناس بماجری للبرامکة مع بني عباس

کتاب أعلام الناس بماجری للبرامکة مع بني عباس نوشته ی محمد دياب التليدي مصری است در تاریخ اسلام که به سال 1100 نگاشته شده است و بارها به چاپ رسیده است و افضل الملک این کتاب را ترجمه نموده است .

نسخه ها:

• تهران: ملی، ش 1871ف، نستعلیق، محمد بن محمد علی عاشوری قزوینی، 1314ق

• تهران: مجلس، ش 678،نستعلیق ، 1314ق، 192گ

• تهران: مجلس: ش 679، نستعلیق ، مترجم، 401گ.[ 2/429]

6. ديوان اشعار

افضل الملک دو دیوان به زبان فارسی  و عربی داشته است، دیوان نظم و نثر و مقامه ی عربی او را که مناظره بین پست و تلگراف است مرحوم میرزا فضل الله بدایع نگار آستانه ی رضویه پسر مرحوم میرزا داود ملاباشی جمع آوری کرد و دیباچه ای برآن نگاشت .[iv]

8. رجال قاجار

کتابی است در شرح حال دوازده نفر از وزرای صدراعظم های قاجار که به اسم محمدحسنخان اعتماد السلطنه وزیر دارالتألیف نگاشته است.[v]

9. رکن الأسفار= سفرنامه مازندران و وقایع مشروطه

این کتاب اوضای جغرافیایی و تاریخی تمامی بلوکات مازندران که شامل لواسان و دماوند و فیروزکوه می باشد را در  اواخر روزگار قاجار را شامل می شود، و از آنجا که حاکم مازندران در آن هنگام رکن الدوله بود عنوان کتاب را رکن الأسفار نامید، نسخه ای از آن در کتابخانه شخصی سید محمد شهاب طاهری با تاریخ 1332ق و نسخه ای دیگر به شماره ی 824  به نستعلیق مؤلف در کتابخانه ملک  موجود می باشد. این کتاب در سال 1373ش به تصحیح حسین صمدی توسط انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر در 176ص به چاپ رسیده است. [vi]

10. سحر و سامری و سفرنامه ناصری = سفرنامه کلاردشت

زمانی که وی بعنوان مترجم با ناصرالدین شاه به کلاردشت، هزار چم، کجور، نور و طالقان سفر کرده بود اقدام به نگارش این کتاب نمود که جغرافیای راه و طول راهها و عادات اهالی و شرح اردوی ناصر الدین شاه و شرح حال رجال و مقربین درگاه ناصر الدین شاه را شامل می شود.

نسخه ای از این کتاب به شماره ی 1/622 به خط نستعلیق نگارنده به تاریخ 1302ق در کتابخانه ملک موجود می باشد.[vii]

11. سفرنامه خراسان و کرمان

این کتاب به تصحیح قدرت الله روشنی زعفرانلو توسط نشر توس در سال 1361ش در 212ص منتشر شده است.

12. سفرنامه اصفهان

وی این کتاب را به نام سلطان احمدشاه قاجار و در زمان فرمانروایی سلطان حسین میرزا نیر الدوله در خراسان نگاشته است، این کتاب مختصری است درباره اوضاع و احوال تاریخی و جغرافیایی اصفهان که در روز جمعه 20 ربیع الثانی 1302ق شروع و روز شنبه 27 ذيقعده ی 1303ق به پایان رسیده است . نسخه ای از این کتاب به شماره 7976 به خط مؤلف در کتابخانه مجلس موجود می باشد.[viii]

 این کتاب به تصحیح ناصر افشار و به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در سال 1380ش در 159ص منتشر شده است.

13. سفرنامه عراق عرب [ix]

14. سفرنامه قم

این کتاب در سال 1334ق به رشته تحریر درآمده و در حقیقت گزارش سفر محمد تقی رکن الدوله است که به سال 1309ق جهت به دست گرفتن حکومت فارس، از تهران به سمت شیراز حرکت کرد و فرزندانش در این سفر او را همراهی نمودند و افضل الملک این سفرنامه را از زبان فرزند ارشد وی اسدالله میرزا نقل نموده است . تنها نسخه ی منحصر این کتاب در کتابخانه مجلس به خط مؤلف موجود می باشد.[x]

این کتاب در سال 1384ش به تصحیح زهرا اردستانی توسط انتشارات زائر در 310ص به چاپ رسیده است.

15. صدر التواریخ

16. ظفرنامه عضدی

17. قرن السعادة = قرن السعادتین

18. کتابچه تفضیل و حالات دارالایمان قم

اين كتابچه كه نسخه آن به شماره 5514 در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران وجود دارد, در سال 1305 براى محمد حسن خان اعتماد السلطنه (وزير علوم و دارالتأليف و دارالطباعة و دارالترجمه) نگاشته شده است. اين كتابچه در راهنماى جغرافياى تاريخى قم چاپ شده است.[xi]

19. کراسه ألمعی = کراسه اعتمادی[xii]

این کتاب مجموعه ای است از مطالب متفرقه که در ذیل هر یک توضیحاتی داده و در این مجموعه تواریخ سنواتی ایران و افغان ، شعر و علم و ادب و صورت فرامین سلاطین قدیم و منشئات متفرقه و ماده تاریخ جلوس پادشاهان گذشته و وفات آنها و اتفاقات و حوادث روزگار و خواص بعضی اشیاء و خط ميخی و کلدانی و کوفی و عادات و اخلاق بعضی مردم و عهدنامه های سلاطین و عهدنامه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام با ارامنه و عهدنامه های سلاطین اروپا با ایران و جغرافیای کلاردشت و مازندران و کرمانشاهان و بعضی ولایات ایرات و صورت کنترات بانکها و قواعد راه سازی و قوانین مالیاتی و قوانین عدلیه و شرح انحصار دخانیات و قوانین سیاسی و فنون دیپلوماسی و وصیت نامه ی عباس میرزا نایب السلطنه و بسیاری از مطالب دیگر که در هزار صفحه ی بزرگ نیم ورقی در سالهایی که در دارالتألیف دولتی و دارالترجمه ریاست و ناظمی داشته در مدت چهار سال بمرور ایام جمع آوری کرده و به خط کاتب و منشی دار التألیف و خطوط معاریف و غیرهم و خط خود وی در آن نگاشته شده است.[xiii]

نسخه ی خطی این کتاب در کتابخانه مجلس موجود می باشد.

20. يادداشت های أفضل الملک [xiv]

نسخه ها:

• تهران: ملک، ش 812، شکسته نستعلیق، مؤلف، 1306و 1307، 127گ.

• تهران: ملک، ش 4138، نستعلیق، مؤلف، 1316ق

• تهران: ملک، ش 624، نستعلیق ، مؤلف، 1335-1348ق، 242گ

رساله ایست در احوال وزراء تا ابن مقله تألیف میرزا غلامحسین خان افضل الملک زندی که تقریبا ده سال پیش در طهران رحلت کرد و من او را دیه بودم سوادکی و ... داشت و ادعای بسیار داشت تألیفات چند کرده بود همه از همین قبیل این نسخه بدست پسر او بوده که او در پشت ورق پیش از ین یادداشت کرده، این نسخه اصل که  خط اوست زیرا خط او را بسیار دیده ام  و می شناسم و نسخه اصل که گویا نتوانسته اصلاح کند و از این حالت بدر آرد. در طهران روز شنبه 21 فروردین ماه 1316 خریدم.

مؤلف در ابتدا می گوید که به وزرای پیش از اسلام کاری ندارد و آنچه که او در این کتاب به آن خواهد پرداخت شرح حال وزرای بعد از اسلام سخن خواهد گفت، البته در مقدمه تصریح می کند که از برای حضرت ختمی مرتب و خلفای اربعه هم میتوان ذکر وزراء نمود اما از آنجا که کار آنها به مشورت بوده بنابراین به آنها نخواهم پرداخت، افضل الملک معاویة بن أبی سفیان را اولین کسی دانسته است که خلافت را به شکل سلطنت مخلوط ساخته است، از همین باب وی ابتدای کتاب خود را با برشمردن خلفای بنی اميه و وزرای آن آغاز می نماید.       

روش کار مؤلف اينگونه است که ابتدا نامی از سلاطين برده وبعد از آن به شرح حال وزرای آنها می پردازد.

نسخه:

• قم: مرکز احيا میراث اسلامی، ش 1047، شکسته نستعلیق، مؤلف،145گ[3/281]

[i] . الذریعة:22/212؛ ملک:2/32

[ii] . این نسخه به تفصیل توسط استاد ایرج افشار در مجله ی یغما:16/220 معرفی شده است.

[iii] . نسخه های خطی فارسی:6/4253

[iv] . الذریعة:9/66

[v] . مدينة الأدب:1/92

[vi] . فهرست نسخه های خطی فارسی:6/4001؛ نشریه:6/623؛ ملک: 5/195

[vii] . فهرست نسخه های خطی فارسی:6/4009؛ ملک:مجموعه ها/114؛ مدينة الادب:1/91.

[viii] . فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی:26/457

[ix] . الذریعة:9/66

[x] . فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی:2/443؛ فهرست نسخه های خطی فارسی:6/4025

[xi] . فرهنگ كتابهاى فارسى, بخش دو, ص523؛راهنماى جغرافياى قم:14.

[xii] . الذریعة: 17/289.

[xiii] . مدينة الأدب:1/92

[xiv] . الذریعة: ۲۵/۲۶۳.