طی این نوشتار ضمن معرفی اولین چاپ و تصحیح از کتاب العمده ابن بطریق به معرفی دیگر چاپها و نسخ خطی آن پرداخته شده است. اساس این یادداشت اشاره به نسخه خطی است که ابتدا در نجف یافته شده و مبنای تصحیح اولین چاپ قرار گرفته و در حال حاضر این نسخه در کتابخانه آستان قدس مشهد موجود می باشد.
پیش‌درآمد
حقیر در گعده‌ها، محافل دوستانه و نگاشته‌ها و وب نوشته‌ها، در باب اهمیت کتب چاپ سنگی زیاده‌گویی بسیار نموده‌ام. در خصوص مقولۀ تصحیح متن و ارزش کتب چاپ‌شده دورۀ قاجار البته پیشنهاد می‌کنم که علاقه‌مندان نگاهی به مقالۀ ارزشمند جناب آقای دکتر شهرام آزادیان بانام «نگاهی به تصحیح متون در دورۀ قاجار» نیز بیندازند، که در خصوص متون ادبی گزارش اجمالی اما ارزشمندی از شیوۀ تصحیح آن دوران و استفاده از نسخ خطی و به‌کارگیری نسخه‌های ارزشمند، قدرت و قوام متون چاپ‌شده ارائه داده‌اند. اما به‌غیراز این مقاله تاکنون اقدام جدی در این خصوص صورت نگرفته است. و صدالبته این موضوع و مشتقات آن می‌تواند موضوع ده‌ها مقاله، پایان‌نامه و کتاب گردد. بررسی و شناسایی نسخه‌های مورداستفاده در کتب چاپ سنگی و سربی آن دوران، متدولوژی یا روش‌شناسی تصحیح متن در عصر قاجار، معرفی مصححان آن دوران، سیر تطور تصحیح متن در عصر قاجار و بسیاری دیگر از موضوعات ریزودرشت می‌تواند ماحصل تحقیقات و تتبعات پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند به این حوزه گردد.
حقیر از باب انس و الفتی روزانه‌ای که با این دست از کتب دارم به مطالب و ظرایف ریزودرشت فراوانی خاصه در این موضوع برخورد می‌کنم و گه‌گدار یادداشت‌هایی در این خصوص ثبت و ضبط می‌کنم که به‌تدریج در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهم داد. معرفی برخی کتب و اشاره به نسخه‌های خطی مورداستفاده در آن‌ها و همچنین روش تصحیح این کتاب‌ها می‌تواند اولین گام جهت پرداختن به چنین موضوعاتی باشد و از این باب است که به معرفی کتاب حاضر پرداخته‌ام.
نسخه‌های خطی کتاب العمده
«العمدة في عیون صحاح الأخبار في فضائل ومناقب امام الأبرار» یکی از آثار شناخته‌شده ابن‌بطریق هست. این کتاب مشتمل بر ۹۱۳ حدیث متفق‌علیه شیعه و سنی در خصوص فضائل و مناقب امام علی ؟ع؟ است که طی ۳۶ فصل به نگارش درآمده است. از این کتاب تاکنون چندین نسخۀ شاخص و قدیمی توسط پژوهشگر پرتلاش و فاضل دانشمند جناب آقای حسن انصاری زاد الله توفیقاته شناسایی و در وبلاگ ایشان در حلقه کاتبان معرفی‌شده است. که البته همگی در کتابخانه‌های خارج از ایران موجود هست. نسخه‌ای به تاریخ کتابت ۶۴۰ق. موجود در کتابخانه آمبروزیانا به شمارۀ سی ۹۶ و البته نسخۀ کهن دیگری در همین کتابخانه به شمارۀ اف ۲۴۵ و نسخه‌ای دیگر از کتابخانه‌های یمن به تاریخ کتابت ۶۴۴ق. در ضمن مجموعه‌ای از آثار دیگر ازجمله نسخی است که حضرتشان در وب‌سایت خود معرفی نموده‌اند.
چندین نسخۀ قدیمی دیگر از این کتاب در کتابخانه‌های ایران موجود است که از قرار معلوم اقدم آن‌ها نسخه‌ای است در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ ۸۹۸۱ در ۱۲۰ برگ به خط نسخ کم نقطه که در قرن ۷ و یا ۸ قمری کتابت شده است. نسخه دیگری نیز به تاریخ ۸۶۷ق. در کتابخانۀ علامۀ طباطبایی شیراز به شمارۀ ۹۵۱ موجود است.
نسخۀ ناقص الاولی نیز در کتابخانه مرعشی با شمارۀ ۳۷۸۵ موجود است، که سید المفهرسین جناب آقای استاد سید احمد اشکوری ادام الله توفیقاته عنوان کتاب را «المناقب في معرفة النجوم الثواقب» ذکر نموده و مؤلف نسخه را نیز مجهول نگاشته است. تاریخ دقیق کتابت این نسخه مشخص نیست، اما فهرست نگار، کتابت آن را قرن ۹ قمری ثبت نموده است. البته این اشتباه در فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه تصحیح‌شده است.
در میان نسخه‌های خطی این کتاب یک نسخه ارزشمند دیگر در قرن ۱۰ قمری موجود است که محل بحث ما در این یادداشت هست و آن نسخۀ تاریخ‌دار دیگری است که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد به شماره ۲۰۷۵ موجود است که مشخصات این نسخه در فهرست این‌چنین آمده است:
آغاز: حدث الشیخ الأجل الأوحد العالم الامام الفقیه شمس الدین شرف الاسلام سید النطق ابوالحسین یحیی بن الحسن بن الحسین بن علي بن محمد بن البطریق الأسدي الحلي ضاعف الله سعده قال الحمد لله شکر الجزیل آلائه و استدعاء المزید نعمائه ...
انجام: ... ولم یرد صحة هذا الأمر فلا یظفر باحاته حجه.
کاغذ نباتی. ۲۶۸گ ۵/۲۱ در ۱۴ س م. خط نسخ ۱۹ سطری. عناوین بشنگرف. تاریخ تحریر و چند سطر از آخر نسخه که به خط مغایر با خط نسخه، در حاشیه صفحه آخر نوشته‌شده: جمادی‌الاول ۹۶۴. نسخه رطوبت رسیده. جلد: تیماج مشکی. وقفی نائینی در مرداد ۱۳۱۱.
این نسخه دقیقاً در مرداد سال ۱۳۱۱ شمسی توسط به نام رضا نائینی وقف بر کتابخانه آستان قدس رضوی شده است. میرزا رضای نائینی فرزند میرزا حسن خان و صاحب مجلۀ معروف تیاتر هست که در ۱۸ رمضان سال ۱۳۵۰ق. از دنیا رفت. وی ازجملۀ ادبای شهیر ایران بود و مدتی نیز ریاست انجمن ادبی ایران را بر عهده داشت و پس از مرگ وی بنا بر وصیتی که نموده بود کتاب‌هایش را به کتابخانه آستان قدس تحویل دادند.
اهمیت این نسخه در این است که اولین چاپ این نسخه بر اساس همین نسخه خطی صورت گرفته است که برای اولین بار در نجف شناسایی و مورداستفاده قرار می‌گیرد و بعد از گذر ایام به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل می‌گردد.
چاپ‌های کتاب العمده
کتاب العمده تاکنون دو بار به چاپ رسیده است. برای اولین بار در سال ۱۳۰۹قمری در تبریز به شیوۀ چاپ سنگی و بعدازآن به سال ۱۴۰۷قمری در قم به‌صورت مصحح چاپ و منتشر گردید.
احمد بن ابراهیم تبریزی که برای اولین بار اقدام به چاپ این کتاب می‌کند؛ یکی از فرزندان حاج ابراهیم بن احمد تبریزی از اعاظم چاپ و نشر کتاب در شهر تبریز هست، که بسیاری از کتب چاپی ارزشمند در آن دوران و در شهر تبریز به همت ایشان چاپ و منتشر گردید. حاج ابراهیم فرزندان متعددی داشت که سه تن از آن‌ها بانام‌های علی، کریم و احمد در چاپخانۀ وی مشغول به فعالیت بودند. پس از درگذشت حاج ابراهیم تبریزی به سال ۱۳۰۶ قمری حاج احمد که به نظر می‌رسد فرزند ارشد حاج ابراهیم تبریزی بود، اختیار چاپخانه و نشر را به دست گرفته و جا پای پدر می‌نهد و تا سال‌ها چرخ این چاپخانه به دست وی به گردش درآمده و کتب دینی و ادبی فراوانی توسط وی در دیار تبریز به چاپ می‌رسد.
حاج احمد تبریزی در این کتاب پس از مقدمه‌ای کوتاه در معرفی ابن بطریق، داستان چاپ کتاب العمده را این‌گونه ذکر می‌کند که وی پس از مسافرت به عراق به جهت زیارت قبور شریفه به کربلا رفته و به دیدن میرزا صادق بن محمد بن محمدعلی مجتهد قراچه‌داغی تبریزی (۱۲۷۴-۱۳۵۱ق.) می‌رود، و ایشان حاج احمد را نسبت به چاپ کتاب العمده تشویق می‌نمایند. حاج احمد نسخه‌ای از این کتاب را شناسایی می‌کند که در نجف نزد شیخ عبدالوهاب بن محمدجعفر نمازی خویی (؟-۱۳۸۵ق.) بوده و ایشان بیان می‌دارد که این نسخه، نسخه‌ای قدیمی و صحیح هست که مانند آن نسخه‌ای یافت نمی‌شود. تاريخ کتابت اين نسخۀ بنا بر آنچۀ در ترقيمۀ کتاب آمدۀ روز ۱۸ جمادی‌الاول سال ۹۶۴ق. است. این نسخۀ منفرد اساس چاپ کتاب العمده در سال ۱۳۰۹ق. قرار می‌گیرد، همان نسخه‌ای که پیش‌ازاین ذکرش گذشت و در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ ۲۰۷۵ موجود است.
مشخصات نسخه‌شناختی دقیق اولین چاپ کتاب العمده به این قرار است:
مشخصات کتاب: نسخ، ۹ × ۱۳ سم.، ۲۴۶ص.، ۲۳سطری، ۱۳۰۹ق.
آغاز: بسمله، حدث الشیخ الاجل الاوحد العالم الامام الفقیه شمس الدین شرف الاسلام سدید النطق ابوالحسین یحیی بن الحسن بن الحسین بن علی بن محمد بن البطریق الاسدی الحلی شاعف الله سعده قال ...
انجام: ... المستنصر عند هداتها و ان کان فی غیرها من الکتب لأرباب هذه الکتب ما هو اکثر فی الروایة ورودا، ابلغ فی النهایة مقصودا من طرقهم لا من طرق غیرهم لم یذکره لئلا یحتج محتج بان یقول لم یتفق علی هذا الخبر ولم یرد صحة هذا الامر فلا تظفر روایة باقامة حجة.
انجامه: وقع الفراغ من اتمامه یوم الثامن عشر من شهر جمادی الأول احد شهور سنة اربع و ستین وتسع مائة والسلام.
دیگر نسخه چاپ‌شده این کتاب توسط مؤسسة النشر الاسلامی وابسته به جامع مدرسین حوزۀ علمیۀ قم باهمت آیت‌الله جعفر سبحانی تصحیح و انتشار می‌یابد. این چاپ در قطع وزیری و در ۴۷۵ صفحه هست. مصحح در مقدمه به دو نسخۀ خطی مورداستفاده در تصحیح این کتاب اشاره می‌نماید؛ اول نسخه عکسی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره ۲۲۲۱ که خطوط مختلف علما و مشایخ بر آن مشهود است و به سال ۹۸۳ق. توسط کاتبی به نام زین‌العابدین کتابت شده است. و دیگری نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرعشی که ازجمله نسخه‌های خطی قدیمی یمن هست و البته از قرار معلوم تاریخ کتابت نسخه مجهول بوده و مشخصات خاصی نیز از نسخه توسط مصحح ارائه نگردیده است.
حقیر در گعده‌ها، محافل دوستانه و نگاشته‌ها و وب نوشته‌ها، در باب اهمیت کتب چاپ سنگی زیاده‌گویی بسیار نموده‌ام. در خصوص مقولۀ تصحیح متن و ارزش کتب چاپ‌شده دورۀ قاجار البته پیشنهاد می‌کنم که علاقه‌مندان نگاهی به مقالۀ ارزشمند جناب آقای دکتر شهرام آزادیان بانام «نگاهی به تصحیح متون در دورۀ قاجار» نیز بیندازند، که در خصوص متون ادبی گزارش اجمالی اما ارزشمندی از شیوۀ تصحیح آن دوران و استفاده از نسخ خطی و به‌کارگیری نسخه‌های ارزشمند، قدرت و قوام متون چاپ‌شده ارائه داده‌اند. اما به‌غیراز این مقاله تاکنون اقدام جدی در این خصوص صورت نگرفته است. و صدالبته این موضوع و مشتقات آن می‌تواند موضوع ده‌ها مقاله، پایان‌نامه و کتاب گردد. بررسی و شناسایی نسخه‌های مورداستفاده در کتب چاپ سنگی و سربی آن دوران، متدولوژی یا روش‌شناسی تصحیح متن در عصر قاجار، معرفی مصححان آن دوران، سیر تطور تصحیح متن در عصر قاجار و بسیاری دیگر از موضوعات ریزودرشت می‌تواند ماحصل تحقیقات و تتبعات پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند به این حوزه گردد.
حقیر از باب انس و الفتی روزانه‌ای که با این دست از کتب دارم به مطالب و ظرایف ریزودرشت فراوانی خاصه در این موضوع برخورد می‌کنم و گه‌گدار یادداشت‌هایی در این خصوص ثبت و ضبط می‌کنم که به‌تدریج در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهم داد. معرفی برخی کتب و اشاره به نسخه‌های خطی مورداستفاده در آن‌ها و همچنین روش تصحیح این کتاب‌ها می‌تواند اولین گام جهت پرداختن به چنین موضوعاتی باشد و از این باب است که به معرفی کتاب حاضر پرداخته‌ام.
نسخه‌های خطی کتاب العمده
«العمدة في عیون صحاح الأخبار في فضائل ومناقب امام الأبرار» یکی از آثار شناخته‌شده ابن‌بطریق هست. این کتاب مشتمل بر ۹۱۳ حدیث متفق‌علیه شیعه و سنی در خصوص فضائل و مناقب امام علی ؟ع؟ است که طی ۳۶ فصل به نگارش درآمده است. از این کتاب تاکنون چندین نسخۀ شاخص و قدیمی توسط پژوهشگر پرتلاش و فاضل دانشمند جناب آقای حسن انصاری زاد الله توفیقاته شناسایی و در وبلاگ ایشان در حلقه کاتبان معرفی‌شده است. که البته همگی در کتابخانه‌های خارج از ایران موجود هست. نسخه‌ای به تاریخ کتابت ۶۴۰ق. موجود در کتابخانه آمبروزیانا به شمارۀ سی ۹۶ و البته نسخۀ کهن دیگری در همین کتابخانه به شمارۀ اف ۲۴۵ و نسخه‌ای دیگر از کتابخانه‌های یمن به تاریخ کتابت ۶۴۴ق. در ضمن مجموعه‌ای از آثار دیگر ازجمله نسخی است که حضرتشان در وب‌سایت خود معرفی نموده‌اند.
چندین نسخۀ قدیمی دیگر از این کتاب در کتابخانه‌های ایران موجود است که از قرار معلوم اقدم آن‌ها نسخه‌ای است در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ ۸۹۸۱ در ۱۲۰ برگ به خط نسخ کم نقطه که در قرن ۷ و یا ۸ قمری کتابت شده است. نسخه دیگری نیز به تاریخ ۸۶۷ق. در کتابخانۀ علامۀ طباطبایی شیراز به شمارۀ ۹۵۱ موجود است.
نسخۀ ناقص الاولی نیز در کتابخانه مرعشی با شمارۀ ۳۷۸۵ موجود است، که سید المفهرسین جناب آقای استاد سید احمد اشکوری ادام الله توفیقاته عنوان کتاب را «المناقب في معرفة النجوم الثواقب» ذکر نموده و مؤلف نسخه را نیز مجهول نگاشته است. تاریخ دقیق کتابت این نسخه مشخص نیست، اما فهرست نگار، کتابت آن را قرن ۹ قمری ثبت نموده است. البته این اشتباه در فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه تصحیح‌شده است.
در میان نسخه‌های خطی این کتاب یک نسخه ارزشمند دیگر در قرن ۱۰ قمری موجود است که محل بحث ما در این یادداشت هست و آن نسخۀ تاریخ‌دار دیگری است که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد به شماره ۲۰۷۵ موجود است که مشخصات این نسخه در فهرست این‌چنین آمده است:
آغاز: حدث الشیخ الأجل الأوحد العالم الامام الفقیه شمس الدین شرف الاسلام سید النطق ابوالحسین یحیی بن الحسن بن الحسین بن علي بن محمد بن البطریق الأسدي الحلي ضاعف الله سعده قال الحمد لله شکر الجزیل آلائه و استدعاء المزید نعمائه ...
انجام: ... ولم یرد صحة هذا الأمر فلا یظفر باحاته حجه.
کاغذ نباتی. ۲۶۸گ ۵/۲۱ در ۱۴ س م. خط نسخ ۱۹ سطری. عناوین بشنگرف. تاریخ تحریر و چند سطر از آخر نسخه که به خط مغایر با خط نسخه، در حاشیه صفحه آخر نوشته‌شده: جمادی‌الاول ۹۶۴. نسخه رطوبت رسیده. جلد: تیماج مشکی. وقفی نائینی در مرداد ۱۳۱۱.
این نسخه دقیقاً در مرداد سال ۱۳۱۱ شمسی توسط به نام رضا نائینی وقف بر کتابخانه آستان قدس رضوی شده است. میرزا رضای نائینی فرزند میرزا حسن خان و صاحب مجلۀ معروف تیاتر هست که در ۱۸ رمضان سال ۱۳۵۰ق. از دنیا رفت. وی ازجملۀ ادبای شهیر ایران بود و مدتی نیز ریاست انجمن ادبی ایران را بر عهده داشت و پس از مرگ وی بنا بر وصیتی که نموده بود کتاب‌هایش را به کتابخانه آستان قدس تحویل دادند.
اهمیت این نسخه در این است که اولین چاپ این نسخه بر اساس همین نسخه خطی صورت گرفته است که برای اولین بار در نجف شناسایی و مورداستفاده قرار می‌گیرد و بعد از گذر ایام به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل می‌گردد.
چاپ‌های کتاب العمده
کتاب العمده تاکنون دو بار به چاپ رسیده است. برای اولین بار در سال ۱۳۰۹قمری در تبریز به شیوۀ چاپ سنگی و بعدازآن به سال ۱۴۰۷قمری در قم به‌صورت مصحح چاپ و منتشر گردید.
احمد بن ابراهیم تبریزی که برای اولین بار اقدام به چاپ این کتاب می‌کند؛ یکی از فرزندان حاج ابراهیم بن احمد تبریزی از اعاظم چاپ و نشر کتاب در شهر تبریز هست، که بسیاری از کتب چاپی ارزشمند در آن دوران و در شهر تبریز به همت ایشان چاپ و منتشر گردید. حاج ابراهیم فرزندان متعددی داشت که سه تن از آن‌ها بانام‌های علی، کریم و احمد در چاپخانۀ وی مشغول به فعالیت بودند. پس از درگذشت حاج ابراهیم تبریزی به سال ۱۳۰۶ قمری حاج احمد که به نظر می‌رسد فرزند ارشد حاج ابراهیم تبریزی بود، اختیار چاپخانه و نشر را به دست گرفته و جا پای پدر می‌نهد و تا سال‌ها چرخ این چاپخانه به دست وی به گردش درآمده و کتب دینی و ادبی فراوانی توسط وی در دیار تبریز به چاپ می‌رسد.
حاج احمد تبریزی در این کتاب پس از مقدمه‌ای کوتاه در معرفی ابن بطریق، داستان چاپ کتاب العمده را این‌گونه ذکر می‌کند که وی پس از مسافرت به عراق به جهت زیارت قبور شریفه به کربلا رفته و به دیدن میرزا صادق بن محمد بن محمدعلی مجتهد قراچه‌داغی تبریزی (۱۲۷۴-۱۳۵۱ق.) می‌رود، و ایشان حاج احمد را نسبت به چاپ کتاب العمده تشویق می‌نمایند. حاج احمد نسخه‌ای از این کتاب را شناسایی می‌کند که در نجف نزد شیخ عبدالوهاب بن محمدجعفر نمازی خویی (؟-۱۳۸۵ق.) بوده و ایشان بیان می‌دارد که این نسخه، نسخه‌ای قدیمی و صحیح هست که مانند آن نسخه‌ای یافت نمی‌شود. تاريخ کتابت اين نسخۀ بنا بر آنچۀ در ترقيمۀ کتاب آمدۀ روز ۱۸ جمادی‌الاول سال ۹۶۴ق. است. این نسخۀ منفرد اساس چاپ کتاب العمده در سال ۱۳۰۹ق. قرار می‌گیرد، همان نسخه‌ای که پیش‌ازاین ذکرش گذشت و در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ ۲۰۷۵ موجود است.
مشخصات نسخه‌شناختی دقیق اولین چاپ کتاب العمده به این قرار است:
مشخصات کتاب: نسخ، ۹ × ۱۳ سم.، ۲۴۶ص.، ۲۳سطری، ۱۳۰۹ق.
آغاز: بسمله، حدث الشیخ الاجل الاوحد العالم الامام الفقیه شمس الدین شرف الاسلام سدید النطق ابوالحسین یحیی بن الحسن بن الحسین بن علی بن محمد بن البطریق الاسدی الحلی شاعف الله سعده قال ...
انجام: ... المستنصر عند هداتها و ان کان فی غیرها من الکتب لأرباب هذه الکتب ما هو اکثر فی الروایة ورودا، ابلغ فی النهایة مقصودا من طرقهم لا من طرق غیرهم لم یذکره لئلا یحتج محتج بان یقول لم یتفق علی هذا الخبر ولم یرد صحة هذا الامر فلا تظفر روایة باقامة حجة.
انجامه: وقع الفراغ من اتمامه یوم الثامن عشر من شهر جمادی الأول احد شهور سنة اربع و ستین وتسع مائة والسلام.
دیگر نسخه چاپ‌شده این کتاب توسط مؤسسة النشر الاسلامی وابسته به جامع مدرسین حوزۀ علمیۀ قم باهمت آیت‌الله جعفر سبحانی تصحیح و انتشار می‌یابد. این چاپ در قطع وزیری و در ۴۷۵ صفحه هست. مصحح در مقدمه به دو نسخۀ خطی مورداستفاده در تصحیح این کتاب اشاره می‌نماید؛ اول نسخه عکسی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره ۲۲۲۱ که خطوط مختلف علما و مشایخ بر آن مشهود است و به سال ۹۸۳ق. توسط کاتبی به نام زین‌العابدین کتابت شده است. و دیگری نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرعشی که ازجمله نسخه‌های خطی قدیمی یمن هست و البته از قرار معلوم تاریخ کتابت نسخه مجهول بوده و مشخصات خاصی نیز از نسخه توسط مصحح ارائه نگردیده است.
چهارشنبه ۲۷ خرداد ۱۳۹۴ ساعت ۱۲:۰۵
