اطلاعات ما در خصوص کاغذ در دوره‌های مختلف اسلامی بسیار اندک است، این اطلاعات حتی در دوره‌ای که چاپ پا به ایران گذاشته و حجم قابل توجهی کاغذ وارد ایران گردیده نیز ناچیز می‌باشد بطوری که امروزه کمتر اطلاعی از ویژه‌گی‌ها وخصوصیات کاغذ در دوره قاجار و حتی بعد از آن در دسترس می‌باشد. طی این یادداشت سعی نموده‌ام با طرح این معضل نمونه‌هائی از اطلاعات اندک که می‌توان با کمی دقت استحصال نمود را معرفی کنم تا از این پس با دقت پیرامون این قضیه بتوانیم این داشته ها را افزایش دهیم.
چاپ سنگی و کاغذ
از جمله نقاط غامض در شناسایی تاریخ و صنعت چاپ در عصر قاجار مقوله کاغذ است. دانسته‌های ما در خصوص کارخانه‌های کاغذ در ایران و خارج از ایران، جنس کاغذ، ابعاد کاغذ، قیمت کاغذ، واترمارکها و کاترمارکهای به کار رفته در کاغذ، موارد به کار رفته در کاغذ، تفاوت کاغذهای ایران، روسی، انگلیسی، ایتالیایی و ... ، تفاوت جنس کاغذهای مورد استفاده در چاپ سنگی و سربی، چگونگی فرم بندی، چگونگی برش کاغذ و بسیاری مطالب دیگر که مربوط به کاغذ می‌گردد، بسیار کم و ناچیز است.
حجم قابل توجهی از این اطلاعات از طریق تدوین تاریخ شفاهی تاریخ چاپ هنوز قابل بازیابی است، کم نیستند بزرگانی از نسل چاپ سنگی و دوران اولیه چاپ سربی که طی عمر بابرکت خود در کارگاه‌های صحافی و چاپ و امر انتشار کتاب تجربه‌های ذی‌قیمت در این خصوص به دست آورده، اما با کمال تأسف نسل امروز هنوز که هنوزه نتوانسته است از این تجربه‌ها استفاده بنماید. از باب نمونه لئون میناسیان و مرحوم آیت الله روضاتی از جمله اشخاصی بودند که تجربه چاپ به شیوه قدیمی را داشته اما امروز در میان ما نیستند و یا اشخاصی چون عبدالرحیم جعفری که هنوز در میان می‌باشد اما ما نتوانسته‌ایم از تجربیات و دانش آنها بهره لازم را ببریم.
بخش قابل توجهی از اطلاعات حوزه چاپ را می‌توان از طریق بررسی اسناد و گزارشات خطی و چاپی آن دوران استحصال نمود که در این میان کتب چاپ سنگی و سربی منتشره در عصر قاجار را می‌توان از جمله منابع دست اول در این خصوص دانست، اما عدم اهتمام مدیران کتابخانه‌ها به فهرستنویسی این دست از آثار و تبع آن کم دقتی فهرست‌نویسان این دست ازآثار موجب از بین رفتن بخش قابل توجهی از این اطلاعات شده است.
در ذیل به بخشی از اطلاعات در خصوص کاغذ که جسته و گریخته از بررسی کتاب‌های چاپ سنگی بدان برخورده‌ام اشاره خواهد شد:
1- حقوق گمرکی کاغذ
در صفحه 19 از کتاب تعرفه‌های گمرکی که به سال 1319ق. به صورت چاپ سنگی و به دو زبان فارسی و فرانسه به چاپ رسیده است اطلاعاتی در خصوص نوع و تعرفه کاغذهای وارداتی از روسیه ذکر شده است که اینگونه است:
نمره تعیین مال التجاره حقوق گمرکی
27 شماره کاغذ جات و متعلقات آن واحد
1 کاغذ چاپ و تحریر معمولی سفید و رنگین بانضمام پاکتهای معمولی باستثناء پاکتهای رقم دار یا علامت دار یا نقش دار و کاغذ جعبه و کاغذ گل دار [....] یک من 8ص
2 کاغذ و پاکت تحریر [...] جعبه یا با رقم و علامت نقش یا مدون این علامات در قوطی و جعبه و یا ظروف دیگ
تبصر کاغذ تحریر محتوی در قوطی حقوق گمرکی خود با وزن قوطی خواهد پرداخت یک من 8 ص
3 کاغذ اطاق یک من 7ص
4 اقسام دیگر کاغذ بانضمام نقود یک من 8ص
2- ابعاد کاغذ و فرم‌بندی آن
از جمله مواردی که فهرست‌نگاران و محققین می‌توان بدان توجه داشته باشند بررسی ابعاد کاغذ و نوع فرم‌بندی آن در کتاب‌هایی است که هنوز بکر بوده و برش نخورده است. حقیر تا کنون به کتب متعددی برخورده‌ام که صحافان تنها آنرا تا زده‌اند و هنوز برش نخورده و با باز کردن کتاب می‌توان ابعاد اصلی کتاب و همچنین شیوه فرم بندی آن را ملاحظه نمود.
از جمله این کتاب‌ها، کتاب ادبیات جدید یا سرگذشت دختر نود ساله است، که بنده بگونه‌ای تقریبا بکر در کتابخانه مسجد اعظم به آن دست یافتم، این کتاب دارای شانزده صفحه می‌باشد، که البته دو صفحه از آن طرح روی جلد و پشت جلد می‌باشد و یک صفحه نیز به صورت سفید رها شده است، شماره گذاری کتاب به احتساب جلد از صفحه چهار آغاز گردیده و به صفحه 15 ختم شده است، متن کل کتاب در یک ورق کامل به صورت پشت و رو به چاپ رسیده است. و تنها از وسط این ورق کاغذ برش خورده است. ابعاد ورق کاغذ این کتاب 46×37سم. می‌باشد. هر صفحه از این کتاب البته بدون برش دور دارای ابعاد 5/18×5/11سم. می‌باشد.
این کتاب در چاپخانه حاجی عبدالرحیم باسمه‌چی و به امر میرزا اسدالله کتابفروش در در تهران به چاپ رسید است و در آن هفت تصویر توسط علی‌خان ترسیم شده است.
آغاز کتاب: ادبیات نوروزی، بسم الله الرحمن الرحیم، مژده ببلبل دهید موسم نوروز شد*غنچه زفصل بهار فرخ و فیروز شد*شوکت بهمن شکست خیل دی از پی رمید*سلطنت فروردین تا طرب اندوز شد ...
انجام کتاب: ... همی گوید صغیرم سالی یکروز*چنان آن پارتیان خانمانسوز*نتنها کارما یکسر خرابه*تمام کارها بنگر خرابه.
فرم‌بندی کتاب
16 1 12 5
2 15 6 11
14 3 10 7
4 13 8 9
3- تجارت کاغذ
اعلانات و تبلیغات به جا مانده از دوران قاجار حاوی اطلاعات مفیدی است که متاسفانه برخلاف کتاب‌ها، به جهت نداشتن لفافه‌ای چون جلد بسیار در معرض آسیب بوده و عمدتا از بین رفته‌اند، امروز تعداد اعلانات تک‌برگ شناسایی شده از آن دوران بسیار اندک است و همین تعداد اندک نیز سامانی ندارد. حال آنکه این نوع از اعلانات به جهت جنبه تبلیغی و اطلاع‌رسانی حاوی اطلاعات ارزشمندی در خصوص تاریخ آن دوران می‌باشد، به هر صورت از جمله اعلاناتی که در خصوص کاغذ تا کنون بدان برخورده‌ام تک برگی است که پشت جلد یک کتاب چاپ سنگی چسبانده شده بود و در یک مغازه کتابفروشی در اصفهان از آن تصویر برداشتم. این اعلان تبلیغی است برای کاغذ سفید اعلایی که به سفارش آقامحمدحسین بوشهری بمبئی در اتریش ساخته شده است.
سه شنبه ۳۰ تير ۱۳۹۴ ساعت ۸:۴۵
