در این مقاله به یکی از پدیده های نشر در جهان فارسی یعنی چاپخانه منشی نولکشور میپردازیم، این چاپخانه که بزرگترین چاپخانه نشر کتاب در آسیا به شمار می رود توانسته است بیشترین حجم کتاب را چاپ و انتشار دهد و خصوصا در حوزه نشر فارسی انحصاری قابل توجه و ویژه دارد. طی این مقاله ضمن معرفی اجمالی وی به معرفی مقالات و کتابهایی که پیرامون این چاپخانه تألیف شده است نیز خواهیم پرداخت.
چاپ فارسی در جهان از اروپا آغاز گردید، و بر اساس اسناد و اطلاعات موجود کتاب داستان مسیح اولین کتابی است که به سال 1638م. در لیدن چاپ و انتشار می‌یابد و بعد از آن شاهد توسعه چاپ فارسی در دیگر کشورهای اروپایی مانند ایتالیا، فرانسه، انگلستان و ... می‌باشیم. اما برای اولین بار در شرق این کشور هندوستان است که انتشار کتاب فارسی را آغاز نموده و طلایه دار این مهم می‌گردد. انتشار واژه‌نامه انگلیسی به فارسی گلادوین به شیوه چاپ سربی و با استفاده از فونت نستعلیق نخستین گام در این خصوص بوده است. و چارلز ویلکینز انگلیسی خیلی پیشتر از آنکه در انگلستان کتاب به زبان فارسی چاپ شود به سال 1780م. اقدام به این مهم نمود. از این سال به بعد انتشار کتاب به زبان فارسی در هند توسعه می‌یابد و ما شاهد توجه ویژه کمپانی هند شرقی و ناشران خصوصی در این راه هستیم. طی این سالها کتابهای فراوانی به شیوه چاپ سربی در کشور هند چاپ و انتشار یافته‌اند. تا اینکه چاپ سنگی که شیوه‌ای به مراتب آسانتر و کم هزینه‌تر محسوب می‌گردد پا به دیار هندوستان می‌گذارد. در خصوص تاریخ ورود صنعت چاپ سنگی به شبه قاره هند نیز اختلافاتی وجود دارد اما به نظر می‌رسد که چاپ سنگی در شبه قاره در 1823م. آغاز به کار کرد و شرکت هند شرقی چاپخانههای اولیه سنگی را در شهرهای مدارس، بمبئی و کلکته دایر کرد. از آنجا که از نظر فنی به راه انداختن چاپخانه سنگی آسان بود، در عرض سه سال در 1826م. اولین چاپخانه خصوصی سنگی در بمبئی به نام مطبع فریدونجی سهرابجی دستور به وجود آمد. اولین کتاب فارسی چاپ سنگی، ادله قویه بر عدم جواز کبیسه در شریعت زرتشتیه تالیف ملافیروز بن کاووس (1830-1758م.) است که در رد شواهد النفیسه تألیف محمدهاشم اصفهانی نوشته شده است. این کتاب در سال 1827م. در شهر بمبئی و در چاپخانه سماچار به چاپ رسیده است. در همان سال در کلکته گلستان سعدی و یکسال بعد در همانجا بوستان سعدی چاپ سنگی خورد.
از این سال به بعد چاپخانههای مختلفی در شبه قاره هند تأسیس و اقدام به چاپ کتاب نمودن و در این میان کتابهای متعددی به زبان فارسی چاپ و انتشار یافته است. اما از ابتدای سال 1857م. چاپخانه مهمی تأسیس شد که خود به تنهایی توانست تحولی عظیم در حوزه چاپ و انتشار کتاب ایجاد کند و این تحول صرفا محدود به جغرافیای شبه قاره هند نبود، بلکه مرزها را درنوردید و ایران، روسیه، عثمانی، مصر و حتی اروپا را به تسخیر خود درآورد.
چاپخانه منشی نولکشور که به حق باید آنرا معروفترین چاپخانه آسیایی قرن 19 میلادی در جهان نامید، به اهتمام منشی نولکشور فرزند چمناداس بهارگو در سال 1857م. کار خود را در شهر لکهنو هندوستان آغاز نمود. و خیلی زود توانست با هوش و مدیریت فوق‌العاده مؤسس خود جایگاهی بی‌همتا در میان چاپخانههای هندوستان و حتی دیگر کشورهای فارسی زبان و اسلامی پیدا نماید. دیری نگذشت که چاپخانه سنگی وی که در شهر لکهنو با یک دستگاه کار خود را آغاز نمود تبدیل به چاپخانه‌ای با 300 دستگاه چاپ گردید و این چاپخانه خیلی زود شعبه‌های فراوانی در دیگر شهرهای هندوستان چون گانپور، بمبئی، لاهور و ... گردید. قیمت ارزان کتاب، تنوع زبانی، تنوع موضوعی، نگاه ویژه به ادیان همه و همه از جمله عواملی بودند که دست به دست هم داده تا این چاپخانه از اقبال عمومی فوق‌العاده برخوردار گردد و امروزه کمتر کتابخانه‌ای در جهان هست که کتاب یا کتابهایی از این چاپخانه را در خود جای نداده باشد.
در خصوص این چاپخانه کتابها و مقالات متعددی نوشته شده است اما با این حال هنوز آنگونه که باید حق آن ادا نگردیده خاصه آنکه به جهت پرداختن نولکشور به زبان فارسی و دین اسلام و مذهب تشیع باید نگاه ویژه‌ای در ایران به این چاپخانه صورت گیرد. سهم این چاپخانه در گسترش زبان و ادب فارسی در دنیا در قرن 19 میلادی سهمی قابل توجه می‌باشد که باید به شکلی درخور بدان پرداخت و پیرامون آن می‌توان کتابها، مقالات و پایان‌نامه‌های متعددی به نگارش درآورد.
در ذیل فهرستی از کتابها و مقالاتی که پیرامون این چاپخانه منتشر شده است را احصاء نموده‌ام که قطعا فهرستی کامل و جامع نمی‌باشد، خاصه آنکه در کشورهای مختلفی مانند هندوستان و یا کشورهای اروپایی و آمریکایی پژوهشهای مستقلی پیرامون این چاپخانه صورت گرفته است که بنده از آن بی‌اطلاع می‌باشم .
کتاب
1. جيون چرتر منشی نول کشور صاحب. مطبع منشی نولکشور, 15ص.، 1903
2. نیادور: نولکشور نمبر. امیراحمد صدیقی. لکهنو: محکمه اطلاعات عامه. 236ص.، 1980م.
3. منشی نولکشور : حالات اور خدمات. سید امیرحسن نورانی. ادارہ اخوان‌الصفا، مکتبۀ صبح ادب، 112ص.، 1982م.
4. منشی نول کشور اور ان کے خّطاط و خوشنویس. سید امیرحسن نورانی. سلسلہ مطبوعات ترقی اردو بیورو. 111ص.، 1994م.
5. سوانح منشی نولکشور. سید امیر حسن نورانی. خدا بخش اورینٹل پبلک لائبریری : تقسیم کار, مکتبہ جامعہ325ص.، 1995
6. Muṃśī Navala Kiśora, Bhāratīya patrakāritā, evaṃ prakāśana Nusarata Nāhīda; Amīruddaulah Pablik Lāʼibrerī (Lucknow, India) Lakhanaū : Amīruddaulā Pablika Lāībrerī, 2006.
7. An empire of books : the Nawal Kishore Press and the diffusion of the printed word in colonial India. Ulrike Stark. Ranikhet (India) : Permanent Black, 2008.
مقالات
1. منشی نولکشور. ش. م. قریشی. راهنمای کتاب، شماره 7-9، سال هفدهم، مهر، آذر 1353ش.، صص. 612-616.
2. DAUR, Naya (1980). Naval Kishore, Special Editionon Naval Kishore, India:, pp-66
3. علوم دینیه اور مطبع نول کشور. ظفراحمد صدیقی. ماهنامه الرشاد، اعظم گره، اگست و دسمبر 1981م.
4. Munshi Nawal Kishore (1836--1895) Mirror of Urdu Printing in British India. SYED JALALUDDIN HAIDER. Walter de Gruyter GmbH & Co. Libri, 31, no. 1 (1981): 227-237
5. سهم منشی نولکشور در گسترش زبان و ادبیات فارسی. اسلم خان محمد. قند پارسی، ش. 12 (پاییز 1376)، صص 47-64
6. منشی نول کشور ، خادم بزرگ ادبیات فارسی. ع‍ام‍ر، خ‍ان‌م‍ح‍م‍د. نامه پارسی » بهار 1379 - شماره 16 (6 صفحه - از 204 تا 209)
7. منشی نول کشور و روزن‍ام‍ه‌ن‍گ‍اری/ ع‍ام‍ر، خ‍ان‌م‍ح‍م‍د. ، نامه پارسی، سال ۷، ش ۳، (پاییز ۱۳۸۱): ص ۱۷۳ - ۱۸۲.
8. منشی نولکشور کی اشاعتی خدمات از پروفیسر شاه عبدالسلام، مشموله نورلکشور اوران کا عهد مرتبین: پروفیسر قاضی عبیدالرحمن هاشمی رداکتر و هاج الدین علومی، شعبه اردو، جامعه ملیه اسلامیه، نئی دهلی، 2004، ص 112.
9. منشی نول کشور: احیاگر کتب فارسی/صدیقه سلطانیفر. فصلنامه کتاب ،ش ۶۷ ، پاییز ۱۳۸۵: : ص ۲۱۵ - ۲۲۲ ، ۱۰۲۲-۶۴۵۱
10. منشی نولکشور و فرهنگستان زبان و ادب فارسی/ویدا بزرگ‌چمی. نامه انجمن ،ش ۲۶ ، تابستان ۱۳۸۶ : ص ۱۱۸ - ۱۳۶
11. Munshi Nawal Kishore (1836—1895) Mirror of Urdu Printing in British India. SYED JALALUDDIN HAIDER. Libri. Volume 31, Issue 1, Pages 227–237,
12. NAVAL KISHORE BASINININ FARSÇA’YA OLAN HIZMET VE KATKILARI. Berna KARAGÖZOĞLU. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/4 Winter 2015, p. 619 - 626
از میان مقالات فوق تعداد 8 مقاله دسترسی پیدا نمودیم که دو مقاله از زبان انگلیسی به زبان فارسی ترجمه و انتشار پیدا نموده و بقیه مقالات از جمله مقالاتی هستند که در مجلات فارسی زبان ایران و هند پیش از این چاپ و انتشار پیدا نموده‌اند.
در خاتمه لازم می‌دانم که از کلیه نویسندگان و مترجمان این مجموعه کمال تشکر و قدردانی را داشته باشم و امیدوارم که این اثر کمکی برای توسعه تحقیقات و پژوهشهای آتی پیرامون این چاپخانه مهم و ارزشمند قرار گیرد.
از این سال به بعد چاپخانههای مختلفی در شبه قاره هند تأسیس و اقدام به چاپ کتاب نمودن و در این میان کتابهای متعددی به زبان فارسی چاپ و انتشار یافته است. اما از ابتدای سال 1857م. چاپخانه مهمی تأسیس شد که خود به تنهایی توانست تحولی عظیم در حوزه چاپ و انتشار کتاب ایجاد کند و این تحول صرفا محدود به جغرافیای شبه قاره هند نبود، بلکه مرزها را درنوردید و ایران، روسیه، عثمانی، مصر و حتی اروپا را به تسخیر خود درآورد.
چاپخانه منشی نولکشور که به حق باید آنرا معروفترین چاپخانه آسیایی قرن 19 میلادی در جهان نامید، به اهتمام منشی نولکشور فرزند چمناداس بهارگو در سال 1857م. کار خود را در شهر لکهنو هندوستان آغاز نمود. و خیلی زود توانست با هوش و مدیریت فوق‌العاده مؤسس خود جایگاهی بی‌همتا در میان چاپخانههای هندوستان و حتی دیگر کشورهای فارسی زبان و اسلامی پیدا نماید. دیری نگذشت که چاپخانه سنگی وی که در شهر لکهنو با یک دستگاه کار خود را آغاز نمود تبدیل به چاپخانه‌ای با 300 دستگاه چاپ گردید و این چاپخانه خیلی زود شعبه‌های فراوانی در دیگر شهرهای هندوستان چون گانپور، بمبئی، لاهور و ... گردید. قیمت ارزان کتاب، تنوع زبانی، تنوع موضوعی، نگاه ویژه به ادیان همه و همه از جمله عواملی بودند که دست به دست هم داده تا این چاپخانه از اقبال عمومی فوق‌العاده برخوردار گردد و امروزه کمتر کتابخانه‌ای در جهان هست که کتاب یا کتابهایی از این چاپخانه را در خود جای نداده باشد.
در خصوص این چاپخانه کتابها و مقالات متعددی نوشته شده است اما با این حال هنوز آنگونه که باید حق آن ادا نگردیده خاصه آنکه به جهت پرداختن نولکشور به زبان فارسی و دین اسلام و مذهب تشیع باید نگاه ویژه‌ای در ایران به این چاپخانه صورت گیرد. سهم این چاپخانه در گسترش زبان و ادب فارسی در دنیا در قرن 19 میلادی سهمی قابل توجه می‌باشد که باید به شکلی درخور بدان پرداخت و پیرامون آن می‌توان کتابها، مقالات و پایان‌نامه‌های متعددی به نگارش درآورد.
در ذیل فهرستی از کتابها و مقالاتی که پیرامون این چاپخانه منتشر شده است را احصاء نموده‌ام که قطعا فهرستی کامل و جامع نمی‌باشد، خاصه آنکه در کشورهای مختلفی مانند هندوستان و یا کشورهای اروپایی و آمریکایی پژوهشهای مستقلی پیرامون این چاپخانه صورت گرفته است که بنده از آن بی‌اطلاع می‌باشم .
کتاب
1. جيون چرتر منشی نول کشور صاحب. مطبع منشی نولکشور, 15ص.، 1903
2. نیادور: نولکشور نمبر. امیراحمد صدیقی. لکهنو: محکمه اطلاعات عامه. 236ص.، 1980م.
3. منشی نولکشور : حالات اور خدمات. سید امیرحسن نورانی. ادارہ اخوان‌الصفا، مکتبۀ صبح ادب، 112ص.، 1982م.
4. منشی نول کشور اور ان کے خّطاط و خوشنویس. سید امیرحسن نورانی. سلسلہ مطبوعات ترقی اردو بیورو. 111ص.، 1994م.
5. سوانح منشی نولکشور. سید امیر حسن نورانی. خدا بخش اورینٹل پبلک لائبریری : تقسیم کار, مکتبہ جامعہ325ص.، 1995
6. Muṃśī Navala Kiśora, Bhāratīya patrakāritā, evaṃ prakāśana Nusarata Nāhīda; Amīruddaulah Pablik Lāʼibrerī (Lucknow, India) Lakhanaū : Amīruddaulā Pablika Lāībrerī, 2006.
7. An empire of books : the Nawal Kishore Press and the diffusion of the printed word in colonial India. Ulrike Stark. Ranikhet (India) : Permanent Black, 2008.
مقالات
1. منشی نولکشور. ش. م. قریشی. راهنمای کتاب، شماره 7-9، سال هفدهم، مهر، آذر 1353ش.، صص. 612-616.
2. DAUR, Naya (1980). Naval Kishore, Special Editionon Naval Kishore, India:, pp-66
3. علوم دینیه اور مطبع نول کشور. ظفراحمد صدیقی. ماهنامه الرشاد، اعظم گره، اگست و دسمبر 1981م.
4. Munshi Nawal Kishore (1836--1895) Mirror of Urdu Printing in British India. SYED JALALUDDIN HAIDER. Walter de Gruyter GmbH & Co. Libri, 31, no. 1 (1981): 227-237
5. سهم منشی نولکشور در گسترش زبان و ادبیات فارسی. اسلم خان محمد. قند پارسی، ش. 12 (پاییز 1376)، صص 47-64
6. منشی نول کشور ، خادم بزرگ ادبیات فارسی. ع‍ام‍ر، خ‍ان‌م‍ح‍م‍د. نامه پارسی » بهار 1379 - شماره 16 (6 صفحه - از 204 تا 209)
7. منشی نول کشور و روزن‍ام‍ه‌ن‍گ‍اری/ ع‍ام‍ر، خ‍ان‌م‍ح‍م‍د. ، نامه پارسی، سال ۷، ش ۳، (پاییز ۱۳۸۱): ص ۱۷۳ - ۱۸۲.
8. منشی نولکشور کی اشاعتی خدمات از پروفیسر شاه عبدالسلام، مشموله نورلکشور اوران کا عهد مرتبین: پروفیسر قاضی عبیدالرحمن هاشمی رداکتر و هاج الدین علومی، شعبه اردو، جامعه ملیه اسلامیه، نئی دهلی، 2004، ص 112.
9. منشی نول کشور: احیاگر کتب فارسی/صدیقه سلطانیفر. فصلنامه کتاب ،ش ۶۷ ، پاییز ۱۳۸۵: : ص ۲۱۵ - ۲۲۲ ، ۱۰۲۲-۶۴۵۱
10. منشی نولکشور و فرهنگستان زبان و ادب فارسی/ویدا بزرگ‌چمی. نامه انجمن ،ش ۲۶ ، تابستان ۱۳۸۶ : ص ۱۱۸ - ۱۳۶
11. Munshi Nawal Kishore (1836—1895) Mirror of Urdu Printing in British India. SYED JALALUDDIN HAIDER. Libri. Volume 31, Issue 1, Pages 227–237,
12. NAVAL KISHORE BASINININ FARSÇA’YA OLAN HIZMET VE KATKILARI. Berna KARAGÖZOĞLU. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/4 Winter 2015, p. 619 - 626
از میان مقالات فوق تعداد 8 مقاله دسترسی پیدا نمودیم که دو مقاله از زبان انگلیسی به زبان فارسی ترجمه و انتشار پیدا نموده و بقیه مقالات از جمله مقالاتی هستند که در مجلات فارسی زبان ایران و هند پیش از این چاپ و انتشار پیدا نموده‌اند.
در خاتمه لازم می‌دانم که از کلیه نویسندگان و مترجمان این مجموعه کمال تشکر و قدردانی را داشته باشم و امیدوارم که این اثر کمکی برای توسعه تحقیقات و پژوهشهای آتی پیرامون این چاپخانه مهم و ارزشمند قرار گیرد.
جمعه ۲۴ مهر ۱۳۹۴ ساعت ۷:۵۵
