ناصرالدین شاه از جمله پادشاهانی بود که سفر را جز لاینفک سیستم حکومتی خود قرار داده بود و هر از چندگاهی سفرهایی در شهرهای ایران و یا کشورهای خارجی انجام می‌داد، و از جمله عادات پسندیده وی نگارش یادداشت‌های روزانه و حتی چاپ و انتشار آنها بود. هرچند عده‌ای به این سفرها خاصه به کشورهای اروپایی نگاهی مغرضانه‌ داشته‌، اما حقیر به شخصه معتقدم که این سفرها در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگ نتایج فراوانی داشته که البته مجال پرداختن به آن در این محل نیست.
ناصرالدین شاه در مدت حکومت خود بر ایران سه بار به مسافرت فرنگ رفت، به جهت علاقه ناصرالدین شاه به ثبت وقایع و چاپ و انتشار آنها نه تنها این سفرنامه‌ها توسط دستگاه دولتی چاپ و انتشار یافته بلکه به جهت اهمیت حکومت قاجار در دوره وی این سفرنامه‌ها توسط ناشران دیگر چاپ و انتشار پیدا کرده و بارها نیز به زبانهای مختلف ترجمه و انتشار پیدا کرده است. که ترجمه این سفرنامه‌ها به زبانهای روسی، آلمانی، انگلیسی و فرانسه حاکی از اهمیت اطلاع این کشورها از افکار و برنامه‌های ناصرالدین شاه و حکومت قاجار برای آنها داشته است.
در کنار ثبت وقایع توسط ناصرالدین شاه برخی از همراهان وی نیز اقدام به نگارش سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به قلم خود نموده‌اند که از آنجمله می‌توان به سفرنامه فرنگستان نوشته شخصی به عیوق اشاره کرد که سفر اول وی را در تاریخ 21 صفر 1290 ق. به فرنگستان را به صورت منظوم درآورده است. دو نسخه از این سفرنامه در کتابخانه ملی به شماره 504 و کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 1692-ف موجود می‌باشد. سفرنامه دیگری نیز از ناصرالدین شاه به نظم به شماره 1705-ف در زمره میکروفیلمهای دانشگاه تهران موجود می‌باشد که البته تصویر نسخه‌ای به شماره 4823-875 در کتابخانه ملی است.

سفر اول

اولین سفر به سال 1290ق. به انجام رسید. این سفر روز شنبه 21 صفر از تهران آغاز و روز جمعه جمعه 3 شعبان همین سال با برگشت وی به تهران به اتمام رسید. در این سفر شاه با همراهان خود از تهران به انزلی و از آنجا با کشتی به قفقاز و روسیه رفت سپس به ترتیب از آلمان، بلژیک، انگلستان، فرانسه سوئیس، ایتالیا، اتریش و عثمانی دیدن کرد و سرانجام از راه قفقاز با کشتی به انزلی بازگشت و رهسپار تهران گردید.
از این سفرنامه سه نسخه خطی در کتابخانه های مجلس به شماره 9936 و کتابخانه مرعشی به شماره 15700 و 6793 موجود است .
(1)
سفرنامه ناصرالدین شاه به انگلستان
کاتب: موسوی تستری، علی بن ابوالحسن
به اهتمام: کشکول شیرازی، محمدعلی
بمبئی: بی‌چا، 242ص.، 1290ق.
(2)
روزنامه سفر فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
به اهتمام: کشکول شیرازی، محمدعلی
بمبئی: بی‌چا، 243ص.، 1293ق.
در ابتدای کتاب قصیده‌ای از علی بن ابوالحسن موسوی تستری جزایری نوشته شده است . همچنین عکس ناصرالدین شاه نیز در ابتدای کتاب آورده شده و در یعضی صفحات نیز عکسهایی از شخصیهای دیگر نیز موجود است
[بیاض؛ ملی]
(3)
سفرنامه ناصرالدین شاه بفرنگ
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
کاتب: توکلی، محمدحسین
بمبئی: چاپخانه شیخ عبدالوهاب بن محمدمؤمن شیرازی، 173ص.، 1293ق.
[بیاض]
(4)
روزنامه سفر فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
کاتب: توکلی، محمدحسین
به اهتمام: شیرازی، عبدالوهاب بن محمدمومن
بمبئی: بی‌چا، 172ص.، مصور، 1293ق.
[ملی]
(5)
انتخاب از روزنامه سفر اول فرنگستان
کلیمی پرس، 25ص.، 1909م.
[بیاض]
ترجمه‌ها
(6)
A Summarized translation with verbatim extracts of the Dairy of H. M. The Shah of persia.../ ‎by J. W. Redhouse. ‎London‬: ‎Harrison and sons‬, 198P, 1874.
کتابشناسی
ترجمه‌ای مختصر از سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ که توسط ج‍ی‍م‍ز وی‍ل‍ی‍ام‌ رده‍اوس‌(1811- ۱۸۹۲) به زبان انگلیسی به نگارش درآمده است.
(7) ‎
Пребывание шаха Наср-Эддина в России. СПб. 1889.
کتابشناسی:
گزیده ای از این سفرنامه به زبان روسی توسط ک‍وری‍ان‍در در سن پترزبورگ چاپ و انتشار یافته است.
(8)
Ein Harem in Bismarcks Reich‏‫‭:Das ergotzliche Reisetagebuch des Nasreddin Schah‏‫‭/ ‎Herausgegeben von Hans Leicht‬. ‏‫‭‎Tubingen‬‏‫‭: ‎Horst Erdmann Verlag.‬‏‫‭,315p,1975.
کتابشناسی:
ترجمه‌ای به زبان آلمانی توسط هانس لایشت به چاپ رسیده است.
(9)
The selected portion from the diary of Nasiru - D- Din shah/ ‎English tranlation by Muhammad Kazim SHirazi‬. ‎Calcutta‬: ‎S. N‬, 1908.
کتابشناسی:
مختصری از این سفرنامه نیز به زبان انگلیسی توسط محمدکاظم شیرازی (1253-1313) در هند به چاپ رسیده است.
تصحیح و چاپ جدید
(10)
سفرنامه ناصرالدین شاه (سفر اول)
مقدمه: مستوفی، عبدالله
اصفهان: اندیشه اصفهان، 253ص.، 1343ش.
(11)
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان
تصحیح: قاضیها، فاطمه (1335- )
تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، 61+601ص.، 1377ش.
(12)
سفر فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار
تهران: مجمع قرآنی شیعه علی (ع)، 285ص.، 1380ش.

سفر دوم

به سال 1295ق. صورت پذیرفت این سفر از سلخ ربیع الاول آغاز و در هشتم شعبان همان سال پایان می‌گیرد و طی آن ناصرالدین شاه و همراهانش از رودخانه ارس و قفقاز به مسکو و پطرزبورغ رفتند و پس از بیرون رفتن از خاک روسیه به لهستان، آلمان، فرانسه و اتریش مسافرت نموده و از راه روسیه به کشور بازگشتند.
ناصرالدین شاه به جهت سفر به اروپا سفری به روسیه نیز داشته که 8 روز به طول می‌انجامد آنچنانکه در این سفرنامه آمده است در تاریخ 11 ربیع الاول برای این سفر در انزلی به کشتی نشسته و روز هشتم از روسیه خارج می‌ود که علی الظاهر سفر دوم ناصرالدین شاه می‌باشد. نسخه ای از آن در کتابخانه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به شماره 22 موجود است و میکروفیلم آن نیز در دانشگاه تهران به شماره 2/3584-ف موجود می‌باشد.
(13)
سفرنامه به فرنگ
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
به اهتمام: محمدحسن اعتماد السلطنه
تهران: دارالطباعه خاصه دولتی، [259ص].، 1296ق
[بیاض؛ ملی]
(14)
روزنامه سفر فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
به اهتمام: کشکول شیرازی، محمدعلی
بمبئی: بی‌چا، 216ص.، 1297ق.
[ملی]
(15)
روزنامه سفر دویم فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
به اهتمام: ملک الکتاب شیرازی
بمبئی: بی‌چا، 166ص.، مصور، 1298ق.
[بیاض؛ ملی]
(16)
سفرنامه فرنگستان
به اهتمام: ملک الکتاب شیرازی، محمد بن محمدرفیع
بمبئی: بی‌چا، 212ص.، 1302ق.
(17)
سفرنامه فرنگستان: سفر دوم
کاتب: کلهر، محمدرضا بن محمدرحیم (1245-1310ق.)
مقدمه و فهرست: افشار، ایرج (1304-1389ش.)
تهران: شرق، 24+288ص.، 1363ش.
(18)
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان
تصحیح: قاضیها، فاطمه (1335- )
تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، 57+497+43ص.، 1379ش.
(19)
سفرنامه ناصرالدین شاه به اروپا (سفر دوم)
مترجم: دو نرمان، ل
نستعلیق، ۱۸۲ برگ، ۲۲ سطر کامل، اندازه سطور: ۱۳۰×۲۴۰؛قطع: ۱۹۵×۳۲۰، قرن 13 ق. [۵-۱۱۸۳۹]
آغاز:Journal du second Voyage de s M.I
انجام: autres Kations Sur ... Chemin ...
کتابشناسی:
سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به فرنگستان به وسیله ل.دونرمان به زبان فرانسه ترجمه شده است.
(20)

The diary of H.M. the Shah of Persia during his tour through Europe in 1873. ]translated] by Albert Houtum Schindler, Baron Louis De Norman.London : John Murray xx, 427 p, 1874.
کتابشناسی:
ترجمه سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به زبان انگلیسی که درست یکسال بعد از مسافرت او به اروپا توسط هوتم شیندلر (1846-1916م.) به انجام رسیده و منتشر می‌شود.

سفر سوم

در سال 1306ق. صورت گرفت. این سفر از ظهر روز شنبه 12 شعبان آغاز و در 24 صفر 1307ق. با ورود به تهران اتمام می‌پذیرد. شاه و همراهانش از تهران به کرج و قزوین رفته و از آنجا به آذربایجان عزیمت می‌کنند و پس از عبور از رود ارس وارد قفقاز و روسیه می‌گردد. از آنجا نیز به لهستان، آلمان، هلند و سرانجام بلژیک می‌رود. بعد از آن به انگلستان، فرانسه و اتریش و در 28 ذی حجه با اقامت و سیاحت در مجارستان خاتمه می‌یابد. و در نهایت در 24 صفر در تهران این سفر به اتمام می‌رسد.
نسخه ای از سفرنامه سوم ناصرالدین شاه به به فرنگ در کتابخانه آستان قدس موجود می‌باشد که در تاریخ رجب 1300ق. کتابت شده است.
(21)
روزنامه سفر سوم فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247-1313ق.)
به اهتمام: محمدحسن اعتماد السلطنه
تهران: دارالطباعه خاصه دولتی، 411ص.، 1308ق.
[بیاض؛ ملی]
(22)
وقایع مسافرت و سیاحت ساحت فرنگستان
کاتب: شیرازی، داود
به اهتمام: شیرازی، ملک الکتاب
بمبئی: بی‌چا، 176ص.، مصور، 1309ق.
تصاویر:ناصرالدینشاه٬ الکساندر امپراطور روسیه٬ ویلیام پادشاه هلند٬ پادشاه بلژیک٬ ویکتوریا ملکه انگلستان٬ سدی کارنوت رئیس جمهور فرانسه و هامبرت شاه ایتالیا.
[بیاض؛ ملی]
(23)
سفرنامه ناصرالدین شاه
کاتب: شریفی، محمدجواد بن زین العابدین بن یوسف
به اهتمام: اعتمادالسلطنه مراغی، محمدحسن بن علی
تهران: چاپخانه دولتی، 193ص.، 1311ق.
[بیاض]
(24)
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان
تصحیح: رضوانی، محمداسماعیل
تصحیح: قاضیها، فاطمه
تهران: سازمان اسناد ملی ایران، دفتر پژوهش و تحقیقات رسا، 511ص.، 1370ش.