علامه  أبوجعفر محمد بن الحسن بن علي الطُّوسي (385 - 460ه‍( از جمله ی بزرگان شيعه می باشد  که در طول زندگی پرارزش خود خدمات علمی فراوان و قابل توجهی عرضه نموده است ، به گونهای که هنوز بعد از گذشت حدود هزار سال آثار وی مورد بحث و مطالعه است .

در زمره ی موضوعات مؤلفه ی شيخ طوسی می توان کتب تفسیری وی را نام برد که هم اولين آثار تفسيری شيعه به شمار می رود وهم

سه عنوان اثر در موضوع تفسیر از شيخ طوسی گزارش شده است ..

1.       المسائل الدمشقية في تفسير القرآن .[i]

شامل دوازده عنوان مسئله در موضوع تفسیر قرآن می باشد  .

2.       المسائل الرَّجَبية في تفسير آي من القرآن .[ii]

در تفسیر چندین آیه از قرآن نگاشته شده است .

3.       التبيان في تفسير القرآن [iii]

اين تفسير را شيخ طوسی در 14 جمادی الثانی سال 444 قمری به اتمام رسانیده و تبيان به عنوان اولين تفسير شيعی در ادوار مختلف مورد عنايت عالمان شيعه و سنی بوده است و از آنجمله شيخ طبرسی در تألیف کتاب مجمع البيان خود بهره های فراوانی از کتاب التبيان شيخ طوسی برده است .

شيخ خود در ابتدای این تفسیر هدف خود از نگارش تبيان را فقدان کتابی در علم تفسیر که محتوی تمام فنون  این علم شامل قرائت ، اعراب ، شأن نزول ، متشابهات و .. باشد نام می برد .

تلخلیص های تبيان

محمد بن ادريس حلي ( م 598 ق ) با اينکه نسبت به آراء شيخ طوسی همواره اعتراض می نمود از جمله اشخاصی است که تبيان را برای بهره ی هر چه بیشتر مختصر می نماید . این کتاب با تحقیق سید مهدی رجائی ضمن منشورات کتابخانه مرعشی در 2 جلد در سال 1409 قمری به چاپ رسیده است .

از جمله نسخه های خطی موجود از مختصر التبيان می توان به موارد زیر اشاره نمود :

1.       آستان قدس : ش 8586 ، نسخ ،40- 539 قمیر [ فهرست الفبائی : 102 ]

2.       فیضيه : ش 361 ، نسخ دهم شعبان ، 1092 [ 2/123 ؛ نشریه :5/399 ]

3.       مرعشی : ش 4584 ، نسخ ، ، ذي القعده 1092 قمری ، 197 برگ [ 12/156]

4.       ملک : ش 263 ، نسخ ، کرم الله بن سيد عطاء الله حسينی جزایری ، ذيقعده  1094 قمری ، 339 برگ [ 1/743 ]

5.       الهيات مشهد : عکسی : ش 13104 ،  1094 ( از روی نسخه ی  263 ملک ) [نشریه دانشکده الهيات و معارف اسلامی مشهد ، ش 12 ، 1353 ، ص 168 ]

6.       مرعشی : ش 5016 ، نسخ ، کرم الله بن عطاء الله الموسوی الجزائری ، 21 رجب 1101 قمری ، 325 برگ [ 13/218 ]

7.       الهيات مشهد : ش 111 ، نسخ ، کرم الله بن سيد عطاء الله موسوی جزائری ، 21 رجب ، 1101 قمری ، ( از روی نسخه اصل به خط مؤلف  از روی نسخه های خطی مرتضی مدرسی چهاردهی ) [نشریه دانشکده الهيات و معارف اسلامی مشهد ، ش 12 ، 1353 ، ص 168 ]

8.       دانشگاه : ش 21 ، نسخ ، کرم الله بن سيد عطاء الله موسوی ، 5 محرم 1105 قمری ، 254 برگ ( از روی نسخه به خط مؤلف ) [ 1/202]

9.       آمریکا : برینستون ،  ش 676، نسخ 1145 قمری ، 343 گ [Handlist of arabic manuscripts(new series:361]

 أبو عبد الله  محمد بن محمد بن هارون الحِلِّي (515 - 597ه‍(معروف به ابن کال و يا ابن کيال و يا ابن کمال نيز از جمله ی عالمانی است که مختصری از این کتاب با نام مختصر التبيان می نگارد وی همچنین کتاب دیگری با عنوان متشابه القرآن نیز تألیف نموده است . [iv]

نسخه های خطی :

از کتاب تبيان نسخه های خطی فراوانی موجود است و البته این حقير احصاء دقيق و کاملی نکردم اما حسب آنچه در فهارس نسخه های خطی و  مخصوصا فهارس نسخه های خطی ايران جستجو نمودم می توان به نسخه های خطی زیر اشاره نمود و البته وجود نسخه های خطی فراوان کتابت شده در سده 5 و 6 خود بسیار قابل توجه می باشد  .

1. نجف : کتابخانه امیر المؤمنین : ش 2849 ، نسخخ، هب الله بن علي بن محمد المالکي ، رجب 476 قمری

2. تهران : فخرالدین نصيری : ش 603 ، نسخ ، هبة الله بن علي بن محمد مالکی ، آخر رجب 477 قمری ، 261 ص

3. تهران : کتابخانه مرکزی دانشگاه : ش 603 ، نسخ ، هبة الله بن علي بن محمد مالکی ، آخر رجب 477 قمری ، 261 ص [ ميکروفيلمها : 3/242]

4. زنجان : امام جمعه زنجان : ش ف 2972 ، ابوالوفاء عبدالجبار بن عبدالله  ، 494 قمری ، جزء سوم ، 226 برگ [ ميکروفيلمها : 1/296 ]

5. قم : مرعشی ، ش 83 ، نسخ ، سده 5 ، 226 برگ [ 1/103 ]

6. قم : مرعشی : ش 3607 ، نسخ سده 5 ، 217 برگ [ 10/7 ]

7.       قم : مركز احیاء میراث اسلامی،  ش 11 عکسی ، نسخ ، سده پنجم ، 536 ص  ( مرعشى ـ قم 83 ) [ 1/25 ]

8.       ،قم : مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش  12 عکسی ، نسخ ، سده پنجم ، 437 ص ( مرعشى ـ قم 3607 ) [ 1/26 ]

9. نجف : کتابخانه أمیر المؤمنين ، ش 171 ، مقابله شده در 500 قمری [ نشریه کتابخانه مرکزی : 5/410 ]

10. تبریز : کتابخانه موقوفه ثقة الاسلام تبریزی ، ش 129 ،  جزء 7 و 8 ، 538 قمری [ نشریه کتابخانه مرکزی : 4/325 ] 

11.   تهران : کتابخانه مرکزی دانشگاه ، ش 6234 ، نسخ ، عبدالعزیز بن محسن بغدادی ، شعبان 538 قمری ، [ ميکروفيلمها : 3/246 ]

12.   قم : مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش 1105 عکسی ، نسخ ، محمد بن محمد بن علي ، آخر شعبان ، 560 قمری ، 511 ص ( آستان قدس 174 ) [ 3/389 ]

13. تهران : ملک : ش 174 ، محمد بن علی ، 566 قمری ، جزء ششم [ ملک : ع/80 ]

14. مشهد : دانشکده الهیات ، ش عکسی 13101 ، نسخ ، محمد بن علي ،  566 قمری ، 258 گ ( از روی نسخه ی  شماره 174 کتابخانه ملک ) [ نشریه دانشکده الهیات مشهد : ش12 ، پائیز 1353 ، ص 205 ]

15. آمریکا : برینستون ، مجموعه گرت ج 2 ، ش 1250 ، نسخ ، علي بن حمزة بن محمد بن أحمد بن شهريار الخازن ، 567 قمری

16.   قم: مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش 329 عکسی ، نسخ ، علي بن حمزة بن محمد بن احمد بن شهریار خازن ، 567 قمری ، 440 ص ( دانشگاه پرينستون ـ آمريكا 1259 ) [ 1/388 ]

17. مشهد : دانشکده الهیات ، ش عکسی 17 ،  567 قمری

18. استانبول : حراج چي اوغلی ، ش 129 ، نسخ 581 قمری ، جزء نهم [ ميکروفيلمها : 1/806 ]

19.   قم : مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش 265 عکسی ، نسخ ، محمد بن علي بن ؟ محمد بن حسن بن حيدر ، شنبه 26 جمادي الأول ، 581 قمری ، 340 ص ( حراجى اوغلو ـ تركيه 129 ) [ 1/308 ]

20. مشهد : دانشکده الهیات ، ش عکسی 21 ، نسخ ، محمد بن علي بن الحسن بن الحيدر ، 581 قمری ، 46 گ ( از روی نسخه استانبول به شماره 129 ) [ نشریه دانشکده الهیات مشهد : ش12 ، پائیز 1353 ، ص 205 ]

21. نجف : خزانة الروضة الحيدرية ، ش 582 ، نسخ ، محمد بن محمد بن علي بن ( الدري)  ، 586 قمری [ 29 ]

22. بروجرد : مدرسه امام صادق ،ش 32 ، نسخ ، حسين بن محمد بن عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله بن يحیی بن وکیل معروف به ابن الشطوي ، ربيع الاول 594 قمری [ تراثنا :57/150 ]

23.   قم : مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش 16 عکسی ، نسخ ، حسين بن محمد بن عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله بن يحیی بن الوکيل ، جمعه 7 رمضان ، 593 قمری ، 632 ص ( مدرسه امام صادق ـ بروجرد 32 ) [ 1/29 ]

24.   یمن : الأحقاف ، ش ، نسخ حسين بن محمد بن عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله بن يحيی بن الوکيل ، ربيع الآخر 549 قمری ، 614 ص [ ]

25.   قم : مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش 373 عکسی ، نسخ ، حسين بن محمد بن عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله بن يحيي بن الوکيل ، ربيع الآخر ، 594 قمری ، 614 ص ( الاحقاف ـ يمن ) [ 1/432]

26. قم : مرعشی ، ش 11884 ، نسخ معرب ، سده 6 ، 189 برگ [ 30/160 ]

27. قم : مرعشی ، ش 8419 ، نسخ معرب ، سده 6 ، 381 برگ [ 22/17 ]

28. قم : مرعشی ، ش 3665 ، نسخ ، عزیزي بن المحسن بغدادی ، ذي القعده 86؟ ، احتمالا سده 6 ، 145 برگ [ 10/7 ]

29.   قم : مرکز احیاء میراث اسلامی ، ش 13 عکسی ، نسخ ، هبة الله بن علي بن محمد المالکي ، آخر رجب ، 776 قمری ، 262 ص ( دانشگاه تهران 6147 ) [ 1/27 ]

30. قم : مرعشی ، ش 913 ، نسخ ، ربيع الآخر 1049 قمری ، 253 برگ [ 3/102 ]

31. تهران : مجلس ، ش 5205 ، نسخ ، 1055 قمری ، 187 برگ[ 16/37 ]

32. نجف : کتابخانه حکيم ، ش 507 ، نسخ ، ذي الحجة 1087 قمری ، 415 برگ

33. زنجان : امام جمعه زنجان ، ش 413 ، نسخ ، سده 11 ، جزء پنجم [ ميکروفيلمها : 1/744 ]

34. هند : رامپور ، کتابخانه رضویه ، ش 579 ، سده 11

35. قم : مسجد اعظم ، ش 168 ، سده 11 و 12 ، 188 برگ [ 62 ]

36. تهران : مجلس : ش 4211 ، نسخ علی بن شمس الدین بغدادی ، سده 12 ، سوره سجده تا پایان قرآن ، 460 گ [ 11/224 ]

37. خوانسار  : کتابخانه فاضل خوانساری ف ش 491 ، نسخ ، سده 13 ، 110 برگ [ 2/ 138 ]

38. نجف : کتابخانه حکيم ، ش 677 ، نسخ ، محمد بن طاهر السماوی ، 19 ذي القعده 1357 قمری ، 132 برگ ( از روی نسخه ی کتابت شده در سال 1087 قمری )

39. نجف : کتابخانه حکيم ، ش 679 ، نسخ ، محمد بن طاهر السماوي ، 23 ذي الحجة 1357 ، 79 برگ

40. نجف : کتابخانه حکيم ، ش 680 ، نسخ ، محمد بن طاهر السماوی ، 6 ذي الحجة 1357 ، 93 برگ

41. نجف : کتابخانه حکيم ، ش 678 ، نسخ، محمد بن طاهر السماوی ، 25 محرم ، 1358 قمری ، 154 برگ

42. نجف : کتابخانه حکيم ، ش 681 ، نسخ ، محمد بن طاهر السماوی ، 27 محرم 1359 ، 100 برگ

43. نجف : کتابخانه حکیم ، ش 683 ، نسخ ، محمد بن طاهر السماوی ، جمعه 4 رجب 1359 قمری ، 113 برگ

44. نجف : کتابخانه حکیم ، ش 682 ، نسخ ، محمد بن طاهر السماوی ، 77 برگ

45. قم : گلپایگانی ، ش 479-3/99 ، نسخ ، 1362

46. قم : گلپایگانی ، ش 278-2/98 ، نسخ ، 1361

47. نجف : خزانة الروضة الحيدرية ، ش 656 [ 45 ]

48. نجف : خزانة الروضة الحيدرية ، ش 664 [ 46 ]

49. نجف : کتابخانه امیر المؤمنین ، ش 2846 ،

50. قم : مسجد اعظم ، ش 2974 ، جلد دوم

51. قم : گلپایگانی : ش 7841-53/51

نسخه های چاپی :

اين كتاب برای اولین بار به همت ميرزا علی آقا شيرازی از علمای اصفهان و با هزینه ی سيد عبدالرسول روغنی از تجار اصفهان به صورت سنگی به چاپ رسيد و بعدها توسط احمد شوقی و احمد حبيب قصير عاملی تصحیح و در 10 مجلد به چاپ رسید ، که همین چاپ بارها توسط ناشران بیروتی تجدید گردید ، در حال حاضر مؤسسه آل البیت در قم بر اساس اقدم نسخ خطی این کتاب مشغول به تصحیح این کتاب مفید می باشد  .

• به اهتمام ميرزا علی آقا شيرازی ، با هزينه سيد عبدالرسول روغنی . تهران :  2جلد، 896+800 ص  ، رحلی ، 1365 قمری .

• تصحیح ، احمد شوقي ، احمد حبيب قصير عاملي ، با مقدمه آقا بزرگ تهرانی ، نجف : 10 جلد ، 536+ 637 + 492+ 637+ 614+578+ 519+ 590+ 604+ 444 ص ، وزیری  ، 83- 1376قمری .

نسخه کتابخانه الأحقاف حضرموت يمن :

در بررسی تعدای از نسخه های خطی کتابخانه های يمن که تصاویر آن در اختیار این حقير بود به نسخه ای کهن از کتاب " التبيان في تفسير القرآن " شيخ طوسی برخورد نمودم که توجه من را به خود جلب نمود ، مهر موجود بر صفحه ی اول این نسخه گویای آن بود که اين نسخه متعلق به کتابخانه ی الأحقاف شهر حضرموت يمن می باشد  ، چندی پیش فهرستی از این کتابخانه توسط وزارت امور خارجه تهیه و به همت کتابخانه ی آيت الله مرعشی منتشر شده بود . البته در این فهرست به اشتباه عنوان کتاب " البيان في تفسير القرآن " آمده بود . [v]

این نسخه مشتمل بر جزء پنجم تفسير التبيان می باشد  و تفسیر سوره الصافات تا انتهای قرآن را دربر دارد  .

در انتهای نسخه آمده است : " فرغ الحسين بن محمد بن عبدالقاهر بن محمدبن عبدالله بن يحيی بن الوکيل المعروف بابن الشطوي من کتابة هذا الجزء الخامس لنفسه "

کاتب کتابت این نسخه را در دهم صفر سال 595 قمری به اتمام رسانیده است .

کاتب نسخه :

اصيل الدين ، أبو عبدالله ، حسين بن محمد بن عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله بن يحيی بن وکيل بغدادی الکرخی معروف به ابن الشطوي ( 577- 633ق )

وی از پدرش محمد بن عبدالقاهر و جدش عبدالقاهر بن محمد که هر دو به ابن الشطوي معروف بودند  حضورا سماع حدیث نموده است . [vi]

ابن الشطوی قاضی منطقه کرخ در زمان خلافت الناصر لدين الله خليفه ی شيعی عباسی  بوده و بعد از وفات وی را در مشهد الحسين به خاک می سپارند . [vii]

نسخه ای ديگر از همین کاتب :

طی بررسی هایی که بر روی نسخه ی  کتابخانه ی الاحقاف يمن انجام می دادم به جزء چهارم تفسیر التبيان به کتابت همان کاتب نسخه ی  الاحقاف آنهم در کتابخانه ی مدرسه ی امام صادق عليه السلام در بروجرد [viii] برخورد نمودم ، در انتهای این نسخه آمده بود : " فرغ من نسخه لیلة الجمعة ثالثة شهر ربيع الأول من سنة أربع و تسعين و خمس مائة " نسخه مشتمل بر آیه ی 53 سوره نحل تا انتهای سوره ی یس می باشد  .

تملک نسخه :

چند تملک بر روی برگ اول نسخه دیده می شود که ارزش نسخه را دوچندان می کند ، در صدر نسخه تملک محمد بن أحمد بن محمد بن علی بن العلقمی الأسدي( م 656 ق ) [ix] که از وزرای مسعتصم  عباسی بوده و خود عالمی ادیب و فاضل و علاقمند به علما بوده است. شور و ذوق و علاقه ی وافر وی به علم و دانش موجب فراهم نمودن کتابخانه ای مملو از کتب نفیس بوده است و بسياری از علما کتبی به جهت وی تألیف نمودند که از آنجمله ابن أبي الحديد شرح نهج البلاغة[x]  و السبع العلويات [xi]  را برای وی تألیف نمود و آقا بزرگ نسخه ای از المستنصریات را با تملک محمد بن العلقمی را گزارش داده است [xii].

همچنین مظفر بن فضل بن يحيی العلوی الحسينی کتاب نضرة الأغریض في نصرة القريض را برای وی تألیف نموده است . [xiii]